Baba Jaga is een bekend personage uit de Slavische mythologie; zowel in Polen, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Bosnië, Macedonië, Hongarije, Bulgarije, Oekraïne als Rusland komen veel volksvertellingen voor over deze oude vrouw met magische krachten in het bos.
Baba Jaga van oorsprong een godin,verworden tot heks
De kennis over Baba Jaga kwam oorspronkelijk uit Siberië, waar zij vele, vele eeuwen geleden werd vereerd als godin van de vruchtbaarheid. Daar Baba Jaga destijds ook de levenskracht in het geoogste graan vertegenwoordigde, was de herfst ieder jaar het tijdstip van haar dood en de lente/zomer die van haar wedergeboorte. In de loop der tijd kwam haar verhaal, met haar volgers, naar het westen. Toen veranderde Baba Jaga langzaam maar zeker van een wijze Siberische vruchtbaarheidsgodin in een wilde Slavische godin, die heerste over dood en (weder)geboorte. De fontein van de wateren van leven en dood zouden toen onder haar gezag hebben gevallen. De handelwijze van Baba Jaga in deze laatstgenoemde ‘incarnatie’ ten opzichte van de mens was keer op keer wild en ingrijpend; in dit opzicht was Baba Jaga bij uitstek de godin, die irrelevante en pietluttige dingen uit het leven van de mens wegmaaide en schoonveegde en dat op een vaak woeste, beangstigende of nietsontziende manier. Zij zou echter altijd diegenen hebben geholpen, die naar waarheid en kennis zochten.
Baba Jaga en haar symbolen
Ouderdom
In sommige volksvertellingen wordt wel verklaard waarom Baba Jaga zo’n onvoorspelbaar en vaak onaardig karakter had. Elke keer, dat haar namelijk een vraag werd gesteld – en dat was vaak – zou de godin een jaar ouder zijn geworden; hoe ouder, hoe wijzer – maar hier in letterlijke zin. Hierover raakte zij (vanzelfsprekend) zeer gefrustreerd. Nijdig zou Baba Jaga zich uiteindelijk - als een zeer oude vrouw - hebben teruggetrokken in de ondoordringbare dichte bossen. Waarschijnlijk werd zij om deze reden zo vaak afgebeeld als een norse oude vrouw. De enige manier voor Baba Jaga om weer wat jonger te worden, was door het drinken van een speciale thee, die van bijzondere (en onvindbare) blauwe rozen werd gemaakt. Helden of heldinnen, die haar blauwe rozen schonken, zouden dan ook met vrolijkheid worden onthaald en als beloning een wens mogen doen.
Vijzel en stamper
Baba Jaga zou rondvliegen in een reusachtige vijzel en de stamper fungeerde daarbij als roer. De vijzel zou tevens symbool hebben gestaan voor Baba Jaga’s verbondenheid met de kruidengeneeskunde. Ook was van haar bekend, dat zij graag voor anderen kookte. Baba Jaga verwachtte na het maal echter wel, dat haar gasten afruimden en de afwas deden; zo niet, dan waren de gevolgen niet te overzien …
In de oude volksvertellingen wordt misschien daarom vaak de nadruk gelegd op haar kookkunst, haar narrigheid, de oude stenen oven en de magische vijzel en stamper.
Hut op kippenpoten
Baba Jaga leefde alleen in een kleine hut in de berkenbossen. Haar kleine hut stond echter wel op een paar kippenpoten en kon daardoor ronddraaien of ronddansen. De vensters waren de ‘ogen’, de deur was de ‘bek’ van het huis en het sleutelgat van haar voordeur bevatte scherpe tanden.
In feite was de vreemde hut een klassiek psychologisch symbool: een huis dat de persoon verbeeldt, die er in woont. Zo stonden de dunne kippenpoten tevens voor de kromme benen van de de oude Baba Jaga en symboliseerde de oude stenen oven haar baarmoeder. In sommige verhalen zou Baba Jaga’s oven het eerste vuur verbeelden, waarmee de eerste mensen hun voedsel hadden bereid.
In latere versies van de volksverhalen rond Baba Jaga was haar tuinhek gemaakt van menselijke botten en versierd met schedels (ongetwijfeld van de slachtoffers, die zij zou hebben opgegeten). Ook was de ingang van Baba Jaga’s hut altijd zo geplaatst dat de held of heldin uit de vertelling deze niet kon zien – het stond symbool voor het probleem, dat dan moest worden opgelost. In sommige verhalen zorgde een simpele toverspreuk of een eenvoudig wachtwoord ervoor, dat het huis stil bleef staan en de deur werd onthuld, maar die meestal voor de hand liggende oplossing moest de held of heldin dan wel eerst weten te ontdekken.
Berkenbos
Ook het berkenbos rond Baba Jaga’s hut is één van haar symbolen geworden. De berk staat namelijk bekend als een boom van het begin; het zou de eerste boomsoort zijn geweest, die na een ijstijd weer tot leven kwam. De berk heeft in de folklore echter nog meer associaties met opschonen en een nieuw begin. Baba Jaga plachtte altijd de sporen die ze achterliet met een bezem van zilverberkenhout schoon te vegen. Niet alleen konden berkenbezems namelijk oude energie wegvegen, maar zij konden ook boze geesten uitdrijven. Heel vroeger werden bijvoorbeeld berkentakken gebruikt voor een oude rite om de gemeenschap te beschermen. Hierbij werd dan met berkentakken op de grenzen, wegen en paden rondom een dorp geslagen om boze geesten af te schrikken en de veiligheid van de dorpelingen te garanderen.
De drie ruiters
Baba Jaga had vanouds drie dienaren: de Witte Ruiter (heldere dageraad), de Rode Ruiter (rode zon) en de Zwarte Ruiter (duistere nacht). Daarmee symboliseren deze dienaren het verloop van de dag.
Baba Jaga als heks in sprookjes
In Rusland werd de cultus van deze oude godin vooral onder invloed van de christelijke kerk uiteindelijk getransformeerd, via die van bosgeest en het hoofd van de bosgeesten, in die van een heks, die diep in het woud leefde en (het liefst) kleine kinderen opat. Daarbij kreeg Baba Jaga in de Russische folklore dezelfde rol toebedeeld als de trollen in Scandinavië of de reuzen of heksen in Midden-Europa: die van mensetende – of liever nog: kinderverslindende – boeman. Het Russische verhaal over Baba Jaga en het meisje Wasselissa (zie foto rechtsonder) is hiervan wellicht de bekendste. In Hongarije werd Baba Jaga in oude teksten nog afgeschilderd als een goedgezinde elf, maar later veranderde zij eveneens in een oude heks. In Polen bleef zij echter Babci, een oude wijze vrouw.
Verteld door:
© ZiaRia.
(2016) Foto's: Office.microsoft.com, Pixabay.com, Wikimedia Commons.
Kijk voor andere artikelen en verhalen eventueel ook eens naar:
Chinese-folklore-Tsao-Chun-de-keukengod
Japanse-mythologie-Sukuna-Biko-de-dwerggod
Het-verhaal-van-het-Vergeet-mij-nietje
Katoen-en-de-mythe-van-het-Katoenelfje
Of lees verder op:
Door ZiaRia aanbevolen
Gerelateerde artikelen
Notes (429)
Reacties (15)
https://nl.wikipedia.org/wiki/Rangda
Ik heb haar later ook eens in een verhaal gebruikt. Van toen er nog op Plazilla schrijfopdrachten waren. Het viel me toen op dat bijna niemand haar kende.